Khi nói về những kẻ phản bội Tổ quốc, vì lợi ích riêng mà câu kết với kẻ thù, mở đường cho kẻ thù xâm lăng đất nước, hoặc câu kết với người ngoài làm tổn hại kinh tế, tình cảm, uy tín của gia đình, dòng họ, người xưa ví với hình ảnh Cõng rắn cắn gà nhà. Những người sống không thành thật, nói thì hay nhưng tâm địa độc ác được xếp vào hạng người Khẩu Phật tâm xà. Người ăn nói bỗ bã, khó nghe, nanh nọc đanh đá…nhưng tâm tính hiền hoà, độ lượng thì là tạng người Khẩu xà tâm Phật. Nói về những người hay đơm đặt chuyện, vẽ vời những việc không đâu, gây rắc rối phiền toái cho người khác thì được ví với việc Vẽ rắn thêm chân. Con rắn vốn không có chân, vẽ thêm chân vào cũng là việc làm vô ích, làm hỏng cả bức tranh…Khi thấy người nào đó hành động nửa chừng nửa vời, không trúng mục đích, không đánh trúng vào điểm yếu của đối phương, người đời thường nói Đánh rắn giữa khúc, còn khi muốn đánh trúng chỗ yếu, hạ gục đối phương thì phải Đánh rắn dập đầu. Khi nói Rắn rết bò vào, cóc nhái nhảy ra là ngụ ý muốn nói về việc hai thế lực không thể chung sống với nhau được, kẻ mạnh mẽ, dữ tợn đi đến đâu thì kẻ yếu, kẻ yếm thế phải tránh đi nơi khác…
Ngày mồng 5 tháng 5 âm lịch hàng năm là ngày trong dân gian có tục lệ giết sâu bọ, rắn rết, vì vậy mà người đời lưu truyền rằng vào ngày đó các loài này rất sợ, phải chui lủi ẩn nấp thật kỹ. Thế nên khi thấy người nào có thái độ sợ sệt, nem nép, lảng tránh, nhút nhát, người ta hay ví von Len lét như rắn mồng 5. Rắn còn được dùng để chỉ sự may rủi:“Hễ đi gặp rắn thì may/ Về nhà gặp rắn thì hay phải đòn”. Trong nhiều trường hợp, rắn được cho là đem đến sự may mắn, trên đường đi mà gặp rắn thì yên tâm, được việc, thể hiện trong câu Chim sa cá nhảy chớ mừng/ Nhện sa, xà đón xin đừng âu lo. Khi xuất hành luôn nhớ Gặp rắn thì đi, gặp quy (rùa) thì trở lại. Người nham hiểm, gian xảo, hay mưu mô hiểm độc thường có Đầu rắn mắt chuột. Nói về những kẻ hay đem điều ác, làm chuyện độc ác rồi đổ vấy cho người hiền lành, thật thà, người xưa có câu Rắn đổ nọc cho lươn. Vẫn là câu chuyện rắn- lươn, khi nói về những kẻ giả tạo, mưu mô độc ác nhưng luôn muốn tạo cho mình cái vỏ bề ngoài hiền lành tử tế, người ta bảo đó là đồ Rắn giả lươn. Ám chỉ những nơi nguy hiểm có thể chết người, dân gian hay ví với Hang hùm nọc rắn. Nói về người hay kêu la, trẻ con trêu chọc nhau kêu chí choé thì ví như tiếng con nhái kêu khi bị rắn cắn: Oai oái như rắn bắt nhái. Những người khéo nói, dễ làm xiêu lòng người khác được ví von Nói đến nỗi rắn trong lỗ cũng phải bò ra. Câu Trứng rồng lại nở ra rồng/ Liu điu lại nở ra dòng liu điu ý nói cha mẹ nào thì con cái nấy. Muốn nói tới những vị sư, những nhà tu hành mà vẫn còn ham mê tửu sắc người ta gọi đó là những vị Sư hổ mang (Hổ mang là loại rắn rất độc, có thể cắn chết người và động vật). Khi làm việc gì đó mà khởi đầu thì hoành tráng, nhưng kết thúc thì không ra gì, người đời gọi đó là Đầu rồng đuôi rắn (tương tự như Đầu voi đuôi chuột). Một đội quân hay một nhóm người không có người đứng đầu, không có sự chỉ huy, bị mất phương hướng, được ví như thể con Rắn mất đầu…
Cũng như các con giáp khác, từ bao đời nay con rắn đã đi vào thành ngữ, tục ngữ ca dao Việt Nam, góp phần làm phong phú cho kho tàng văn học dân gian nước nhà. Mùa xuân Ất Tỵ đang về trên khắp nẻo đường đất nước, xin chúc quý độc giả của Tạp chí Doanh nghiệp và Trang trại Việt Nam một năm mới an khang, thịnh vượng, nhiều thành công, nhiều tài lộc.
Chém rắn đuổi hươu: Hành động hung ác mù quáng, tiêu diệt, làm hại cả kẻ xấu lẫn người tốt, không trừ ai.
Đánh rắn giữa khúc: Không đánh trúng vào chỗ hiểm, chỗ quan trọng, khiến đối phương có thể hồi phục; hành động nửa vời, không triệt để.
Con rắn không chân đo năm rừng bảy rú, con gà không vú nuôi chín mười con: Ca ngợi, khuyến khích sự nhẫn nại, chịu thương chịu khó.
Cõng rắn cắn gà nhà: Kẻ phản phúc, phản bội, vì quyền lợi riêng mà cấu kết với ngoại bang để làm hại gia đình, Tổ quốc, đồng bào.
Đầu rồng đuôi rắn: 1. Việc ban đầu thì hưng thịnh, sau thì suy yếu; 2. Chuyện lúc khởi đầu thì có vẻ to tát, đẹp đẽ nhưng kết thúc lại chẳng ra gì; 3. Sự cọc cạch, không tương xứng giữa những bộ phận có những phẩm chất quá khác biệt trong cùng một chỉnh thể.
Ếch lại đòi cắn cổ rắn: chuyện ngược đời, kẻ yếu lại gây sự với kẻ mạnh.
Học chẳng biết chữ cua chữ còng, nói thì cứ như rồng như rắn: Kẻ đã dốt nát lại hay ba hoa.
Khẩu Phật tâm xà: Giả dối, tráo trở, miệng nói từ bi, nhân nghĩa nhưng trong lòng thì nham hiểm, độc địa.
Len lét như rắn mồng năm: Diện mạo, thái độ sợ sệt, không đàng hoàng (ngày 5 tháng 5 âm lịch là Tết Đoan ngọ, trong dịp này người ta có tục lệ diệt sâu bọ, rắn rết).
Mười hang ếch cũng gặp một hang rắn: Hay làm điều vụng trộm, sai trái ắt có ngày gặp nạn, gặp rủi.
Rắn đói lại chê nhái què: Sỉ diện hão, đài các rởm, đang thiếu, đang cần nhưng lại kén chọn, từ chối điều mà xưa nay vẫn thèm muốn.
Rắn đổ nọc cho lươn: Kẻ xấu nhập nhằng đổ vấy lỗi lầm, gán ghép trách nhiệm cho người lương thiện.
Rắn rết bò vào, cóc nhái nhảy ra: Tình thế không thể chung sống với nhau được, kẻ mạnh dữ di chuyển đến đâu thì kẻ yếu đuối phải rời ngay đi nơi khác.
Vẽ rắn thêm chân: 1. Vẽ vời, làm những việc rắc rối, gây thêm phiền toái, bất lợi; 2. Bịa đặt, thêu dệt, dựng chuyện để vu vạ.
Mái rầm tại chỗ, rắn hổ về nhà: Ngụ ý rằng ai mà bị hai loài rắn độc này cắn không sớm thì muộn cũng tiêu đời.
Có hành động lén lút, sợ sệt: "Len lét như rắn mùng năm"; Kẻ hay bịa đặt, ba hoa quá sự thật: "vẽ rắn thêm chân". Nơi nhiều nguy hiểm: "hang hùm miệng rắn". Đối với những kẻ phản bội gia đình, Tổ quốc: "Cõng rắn cắn gà nhà"...
Trong đồng dao, ca dao, câu đối của người lao động xưa cũng có nhiều hình ảnh đề cập đến rắn: "Bao giờ cho đến tháng ba, ếch cắn cổ rắn tha ra ngoài đồng", "Rồng rắn lên cây, có cây núc nác, có nhà hiển vinh","Cây xương rồng, giồng đất rắn, long vẫn hoàn long, Quả dưa chuột, truột một gang, thử ăn thì thử!"
Rắn thì độc nhưng thịt rắn là món ăn đặc sản dân gian khoái khẩu:
Cần chi cá lóc, cá trê
Thịt chuột, thịt rắn nhậu mê hơn nhiều
Thịt rắn nấu chung với thịt mèo là món ăn “Long hổ đấu” nổi tiếng, nấu chung với thịt gà là món “Long phụng phối”.
Rắn cũng đi vào chuyện tình trao đổi giữa trai gái trong lễ hội:
Con rắn hổ mây nằm cây thục địa
Con ngựa nhà trời ăn cỏ chỉ thiên
Phận em là gái thuyền quyên
Ai mà đối đặng kết nguyền phu thê
Từ xa xưa, nhân dân ta đã biết bắt rắn để ngâm rượu theo từng bộ. Bình rượu tam xà (gồm hổ mang, rắn cạp nong, rắn ráo) hoặc ngũ xà (thêm rắn hổ trâu và rắn ba chỉ) là thuốc bổ, lại chữa được các bệnh tê thấp, đau các khớp xuơng. Nọc rắn dùng để chế thuốc tê thấp, viêm khớp, viêm dây thần kinh, giảm đau và bệnh phong. Hình biểu trưng của ngành dược hiện đại là con rắn.
Xuất phát từ môi trường tự nhiên gắn với điều kiện sông nước, đầm lầy, đời sống của cư dân nông nghiệp trồng lúa của người Việt cổ phải phụ thuộc vào nguồn nước. Trong tâm thức dân gian, hình dạng và đặc điểm di chuyển của loài rắn là cơ sở để người xưa hình dung và đồng nhất rắn với những con sông - nguồn nước (nếu nhìn con sông từ trên cao xuống thì rất giống với hình ảnh một con rắn đang bò). Một đặc điểm khác của loài rắn hổ mang (khi nổi giận) thường phát ra tiếng gió phì phì... (có lẽ đây là những lý do rắn mang ý nghĩa biểu trưng của bão). Hình ảnh tia chớp (dấu hiệu của mưa) có những nét tương đồng với lưỡi rắn; màu sắc và các sọc của loài rắn chính là cơ sở để con người liên hệ rắn với cầu vồng (rắn cầu vồng). Các cơn lốc xoáy với hình thù uốn lượn đã được nhân cách hóa thành hình tượng rắn. Loài rắn có đặc tính lột da, do vậy nó còn biểu trưng cho sự tái sinh, bất tử.
Điểm qua kho tàng tục ngữ, thành ngữ, ca dao của người Việt, còn có rất nhiều hình ảnh đề cập đến rắn:
Rắn rết bò vào, cóc nhái bò ra: Chỉ mối quan hệ xử thế của kẻ độc ác như rắn rết không thể chung sống với nhau được, nhất là cóc, nhái là đối tượng luôn bị chúng rình mò để ăn thịt. Do vậy qui luật sống trong xã hội ai cũng tránh người hung ác, hiểm độc như rắn rết.
Rồng mạnh không ép rắn thổ địa: Người có quyền hành không chế ngự được kẻ ác ôn ở địa phương.
Vẽ rồng vẽ rắn: Kẻ vô tích sự, chẳng làm nên việc gì mà còn bày vẽ lãng phí; tốn công sức, tiền của, lại còn phản tác dụng.
Vẽ rắn thêm chân: như "vẽ rồng vẽ rắn", chỉ những việc làm không cần thiết, thừa thãi phản tác dụng.
Rắn mất đầu: Người lãnh đạo đã mất, thì bộ phận bên dưới không làm được gì nữa.
Miệng hùm rắn độc: Chỉ nơi hiểm nguy độc địa, ai đến đó sẽ bị phân thây, tan xương nát thịt không thể sống sót trở về được.
Hùm tha rắn cắn: Không gặp tai ương này thì gặp hoạn nạn khác.
Khẩu Phật tâm xà: Kẻ đạo đức giả, miệng nói thương người, lòng dạ ác hiểm, hãm hại kẻ khác.
Khẩu xà tâm Phật: Người ngoài miệng bốp chát nóng nảy, nhưng bản chất bao dung, lòng dạ thẳng ngay, nhân đức.
Xà cung thạch hổ: Những kẻ hay nghi ngờ quàng xiên, thấy cây cung nghĩ là rắn độc, thấy hòn đá ngờ là cọp dữ.
Đầu rắn mắt chuột: ý nói người gian xảo.
Áp rắn vào ngực: Lầm lẫn, thiếu cảnh giác, đem rắn là loài độc hại áp vào ngực, có ngày bị nó cắn mạng vong.
Đánh rắn đánh đằng đầu: Sử dụng đòn chí mạng đối với kẻ hung ác để khỏi bị báo thù...
Rõ ràng, đề cập đến con rắn song cũng chính là bàn về con người vậy. Thế mới biết dân gian ta tinh tế và sâu sắc biết chừng nào. Nhân dịp năm mới Quý Tỵ, xin được kể ra vài điều thú vị về hình ảnh con rắn để hầu chuyện bạn đọc gần xa.
LEN LÉT NHƯ RẮN MÙNG NĂM
Theo dân gian ta, ngày 5 tháng năm âm lịch, còn gọi là Tết Đoan Ngọ, là ngày “diệt sâu bọ”. Người ta làm bánh trái, đồ xôi, nấu chè, bày hoa quả cúng tế để tẩy trừ “sâu bọ” có hại cho cây cối, mùa màng và đời sống nói chung. Bây giờ, cứ đến ngày mồng 5 tháng năm âm lịch, từ sáng sớm, chúng ta đã nghe tiếng rao mời mua hoa quả, rượu nếp cái… vang lên khắp ngõ xóm, phố phường. Các cụ thường giục con cháu dậy, phải “tịnh tâm”, chưa ăn sáng vội mà phải ăn chút rượu cái với vài thứ quả (mận, vải, đào,…) để “giết giun sán, sâu bọ”. Không rõ là Tết “diệt sâu bọ” ở xứ ta và ngày giỗ Khuất Nguyên (vào ngày Đoan Ngọ) ở bên Trung Quốc liên quan tới nhau không, riêng ở Việt Nam ta thì theo tục truyền rằng, ngày xưa, người Việt cổ, vào ngày 5 tháng năm thường đi tìm rắn để giết vì rắn rết dù là loài bò sát nhưng vẫn bị coi là sâu bọ tai ác. Khi vụ chiêm đến, thời tiết sang hè ấm áp, rắn rết thường bò khỏi hang để kiếm mồi. Vì vậy mà bị người ta phát hiện, tìm diệt, cứ là loài bò sát là bị dân tình đuổi giết. Và thật oái oăm, anh chàng thằn lằn vốn hiền lành chịu khó, chẳng làm hại ai cũng chịu cảnh oan uổng đó:
Đảo chân ai chẳng dám chầy
Thằn lằn len lét ẩn ngày mùng năm
(Thiên Nam ngữ lục)
Dân gian còn cho rằng, riêng trong ngày mùng 5 tháng năm, tất cả các con rắn đều nép mình ở trong hang không dám ngóc đầu lên (len lét) vì sợ bị giết chết. Ngày này, người ta nói rắn rất sợ người và trốn đi biệt tăm hết cả. Nhất là đến giờ ngọ, khó mà nhìn thấy một con rắn hay chú thằn lằn nào bén mảng ra cánh đồng hay vào thôn xóm.
Bây giờ, thành ngữ len lét như rắn mùng năm chỉ diện mạo, thái độ hay cách thức ứng xử của những ai đó hay sợ sệt (có thể vì một lí do nào đấy):
“Cái nhà bác phó cạo tội nghiệp ấy, khi đi làm thì “thiên hô bát xát” một tấc đến giời, về đến nhà, trước mặt vợ len lét như rắn mùng năm” (Kim Lân, Con chó xấu xí).
Thường đó là thái độ của những người nhu nhược, sợ những người cấp trên có quyền hành hoặc những người nắm sinh mệnh (kinh tế, chính trị) của mình một cách trực tiếp. Ta hãy xem cảnh đám cường hào làng Đông Xá (trong tiểu thuyết Tắt đèn của Ngô Tất Tố) đang hầu quan huyện về “thăm”:
“Phó hội, thủ quỹ đối chọi nhau với thư kí, chưởng bạ, mỗi người khoanh tay đứng dựa một cột, dáng điệu len lét như rắn mùng năm”.
Có lẽ bây giờ, câu thành ngữ len lét như rắn mùng năm chỉ còn là… thành ngữ. Cũng bởi các loài rắn rết đã ít đi nhiều. Nếu có chú nào xuất hiện thì hoặc bị đánh chết, hoặc bị tóm bán cho các nhà hàng đặc sản. Vậy thì chả cần đến mồng 5 tháng năm, ngày nào trong năm loài bò sát này cũng sẽ “len lét” cả:
Tội cho lũ rắn nhà ta
Nếu mà tóm được sẽ ra... nhà hàng...
CÕNG RẮN CẮN GÀ NHÀ
Rắn và gà là hai loài vật bình thường trong cuộc sống. Gà thì chắc hẳn không lạ gì với mọi người. Ở nông thôn thì đi đâu ta cũng thấy gà. Gà trong mỗi gia đình, mỗi xóm làng. Ở quê, cứ vào khoảng giữa đêm về sáng là lũ gà trống đã thi nhau gáy vang cả một vùng: Nửa đêm tỉnh dậy đi ca/ Lắng nghe gà gáy xóm xa vọng về. Còn ở đô thị, gà nuôi tại gia có ít hơn. Nhưng ta vẫn có thể bắt gặp gà khi vào chợ hoặc đôi lần được người ở quê mang lên biếu, làm quà. Gà quả là con vật gần gũi, thân thiết và có ích (nuôi lấy trứng, thịt và lông, lại gáy vui nhà...). Còn rắn thì ta ít gặp hơn. Rắn là loài bò sát chuyên sống chui lủi trong bụi rậm, trong rừng. Chúng luồn lách rất giỏi, kiếm ăn bằng cách tấn công con mồi bằng nọc độc. Rắn có cái đầu bạnh ra với cái lưỡi dài luôn vươn về phía trước khi di chuyển nom rất sợ. Nọc rắn, nhất là loại rắn độc (như hổ mang, rắn lục...), có thể giết chết bất kì con thú nào to lớn hơn nó gấp nhiều lần. Ngay cả con người chúng ta khi bị rắn cắn, nếu không kịp thời cứu chữa cũng rất có thể bị tử vong hoặc để lại di chứng tai hại. Miệng hùm nọc rắn đều đáng sợ như nhau. Chính vì vậy mà rắn được coi là hình ảnh của sự độc ác nham hiểm, là tâm địa của kẻ xấu quen hại người khác. Ai đó mà bị mắng là “đồ rắn độc” thì đó quả là kẻ xấu xa, hiểm độc, chớ có đụng vào!
Gà sống chung thành đàn và chúng thường thể hiện một thái độ thân thiện với nhau trong mọi hoạt động bầy đàn: cùng đi kiếm ăn, cùng gọi nhau về chuồng và cũng giúp nhau chống lại kẻ thù xâm hại. Không ít cô gà mái hiền lành, chịu khó sẵn sàng xù lông xù cánh xông vào đánh nhau với lũ diều hâu hay quạ khoang khi chúng sà xuống bắt lũ gà con. Chính vì thế mà gà luôn được chọn làm biểu trưng cho sự tốt bụng, thân ái, đoàn kết.
Đây chính là căn cứ hình thành nên ngữ nghĩa của thành ngữ “cõng rắn cắn gà nhà”, nhằm chỉ ai đó có “hành động phản bội dân tộc, phản bội Tổ quốc, cam tâm bán rẻ danh dự, tiếp tay cho bọn giặc, đưa chúng về giết hại đồng bào, đồng loại”. Sử sách còn ghi Trần Ích Tắc (tức Chiêu Quốc Vương, 1254-1329), vốn là dòng dõi nhà Trần (con Trần Thái Tông), không những không cùng vua cha hợp sức chống quân Nguyên mà đã cùng vợ con sang hàng giặc, được Hốt Tất Liệt trọng dụng để hợp sức chống quân ta. Đó quả là hành động “cõng rắn cắn gà nhà”, “rước voi về giày mả tổ” đáng hổ thẹn. Lịch sử dân tộc ta đã ghi nhận nhiều tấm gương anh hùng, xả thân vì nước. Lịch sử cũng còn ghi lại nhiều kẻ ham công danh phú quý mà cam tâm làm tay sai bán nước, phản bội đồng bào đồng chí. Những kẻ đồng hành cùng “rắn độc”, khom lưng cõng rắn về giết hại “đàn gà” đang sống yên bình kia thật đáng lên án:
Cõng rắn về cắn gà nhà
Nghìn thu tội với sơn hà còn đeo...
(Bài ca chiến đấu)
VẼ RẮN THÊM CHÂN
“Các cậu chỉ bày đặt linh tinh. Cần gì phải cắt thêm hoa giấy trang trí, làm xấu cả mấy lẵng hoa tươi đang đẹp thế kia? Mất thời gian vô ích, có khác nào vẽ rắn thêm chân” (Hoa Học Trò). Chúng ta thường hay nghe nói tới thành ngữ vẽ rắn thêm chân với nghĩa là “vẽ vời, bày đặt thêm những thứ không cần thiết, làm cho sự việc thêm rắc rối, phiền phức”. Trong cuộc sống, đúng là có nhiều người, trong một hoàn cảnh nào đó, cứ thích làm cho thực tế vốn nhẹ nhàng, đơn giản lại trở nên phức tạp và nhiêu khê, gây khó chịu cho người khác.
Nhưng tại sao “anh chàng rắn” kia lại được lôi vào để diễn tả ngữ nghĩa của câu thành ngữ này nhỉ?
Theo “Điển cố văn học” thì câu thành ngữ trên bắt nguồn từ một sự tích từ xa xưa. Câu chuyện xảy ra cách đây tới hàng trăm năm, ở một ngôi đền cổ bên Trung Quốc (cách nước Việt chúng ta cả ngàn cây số). Số là, ông từ coi đền nơi đây, vào một ngày đẹp, khi hoàn thành một việc trọng, bèn quyết định thưởng cho mấy vị coi đền một be rượu đế. Rượu rất ngon, nhưng chỉ có một be thôi thì ai uống ai đừng? Bàn đi tính lại, một người liền đưa ra sáng kiến là tất cả cùng thi nhau vẽ... rắn. Ai vẽ đạt nhất, xong trước nhất thì được ưu tiên uống cả phần rượu. Ông từ vui vẻ đứng ra làm trọng tài phân xử. Cuộc thi vẽ bắt đầu. Có một anh chàng nọ nhanh nhảu cầm cọ vẽ. Chỉ một nhát mực tàu là anh ta đã “quét” lên giấy hình một chú rắn... loằng ngoằng. Nhìn quanh, anh thấy cả hội vẫn còn đang hí húi, chưa ai xong. Tiện tay, anh ta múa bút vẽ thêm cho chú rắn kia mấy cái chân, như chân tắc kè vậy. “Để cho oai, cho đẹp” - anh nghĩ thế. Sáng kiến này lại trở thành “tối kiến”. Khi anh chàng vẫn còn tiếp tục “sắm’ chân cho rắn thì có người đã vẽ xong. Vừa cầm lấy be rượu “thắng cuộc” từ tay cụ từ giữ đền, người đó vừa cười nhạo: “Thôi đừng vẽ nữa. Thật là rởm đời. Rắn làm gì có chân mà lại nhiều chân đến thế? Chỉ có rượu không còn nữa thôi...”.
Vậy nên trong cuộc sống, chúng ta phải biết dừng đúng lúc trong mọi việc. Chớ vì muốn “khác người” mà vẽ vời, thêu dệt những gì không cần thiết. Không chỉ vô tích sự mà lại mang tiếng là người... bất bình thường:
Rắn kia chẳng có chân đâu
Vẽ thêm hỏng việc, đời sau chê cười...
RẮN ĐỔ NỌC CHO LƯƠN
Chúng ta ai cũng biết, rắn và lươn là hai con vật hoàn toàn khác nhau.
Rắn thuộc loài bò sát có vảy, không có chân (hiện tượng thứ sinh) mình tròn, thon dài về phía đuôi. Khi di chuyển, rắn cử động uốn mình và nhờ các xương sườn có đầu tự do (không có xương mỏ ác) tì xuống để đẩy mình đi. Rắn thường sống trên cạn (trừ rắn nước, rắn biển). Chúng hay chui luồn trong các hang đất, bụi cây, tìm chỗ săn mồi…
Còn lươn là một loài cá nước ngọt, ăn chìm, thường sống trong hang dưới nước. Da lươn không có vảy như các loài cá khác mà trơn và nhớt (nên lươn rất khó bắt). Lươn cũng có cấu tạo bề ngoài như rắn, nghĩa là hình tròn ống và thon dần về phía đuôi. Nhác qua bên ngoài, ta thấy hình dáng lươn và rắn “hao hao” nhau. Nhưng rắn nom đáng sợ hơn với cái lưỡi luôn lia dài về phía trước, vẻ dữ tợn.
Đặc biệt, lươn không có nọc độc như ở một số loài rắn như hổ mang bành, cạp nong, cạp nia,... Nọc độc của rắn chính là tuyến nước bọt biến dạng mà thành. Nọc độc nằm ở ngày dưới da sau mắt. Nó đi qua ống dẫn nọc thông với răng độc (răng móc mọc ở hàm trên). Vì vậy, nọc độc chỉ tiết ra khi rắn cắn. Nọc của rắn, độc đến mức làm chết người như chơi, thậm chí rắn có thể cắn chết cả những con vật to lớn như trâu, bò, ngựa, v.v. Chính vì thế mà hình ảnh con rắn và nọc rắn đã trở thành biểu tượng cho sự nguy hiểm và độc ác chẳng kém gì hùm beo, hổ báo. Người ta thường nói: hang hùm miệng rắn hoặc miệng hùm nọc rắn:
Thân ta ta phải lo âu
Miệng hùm nọc rắn ở đâu chốn này
(Truyện Kiều)
Trong khi đó, lươn được coi là một con vật hiền lành, cần mẫn và biết chịu đựng:
“Thân lươn bao quản lấm đầu
Chút lòng trinh bạch từ sau xin chừa.”
(Truyện Kiều)
Mặc dù cho hai con vật này khác nhau như vậy, nhưng có lẽ do ngoại hình của chúng na ná giống nhau, cho nên thành ngữ “rắn đổ nọc cho lươn” mới xuất hiện.
Thực tế, lươn vẫn là lươn, rắn vẫn là rắn, vàng thau không thể lẫn lộn.
Giở trò đổ nọc cho lươn
Mưu ma chước độc còn hơn mãng xà…
Thái Quý
Bài được đăng trên số Đặc biệt xuân Ất Tỵ Tạp chí Doanh nghiệp và Trang trại Việt Nam.
